Grenfell Uncovered: Adolygiad o raglen ddogfen Netflix  

Wedi'i ddisgrifio fel ffilm 'torcalonnus a chynddeiriog' gan y beirniaid, mae 'Grenfell: Uncovered' Netflix wedi treulio wythnos arall yn dominyddu siartiau 10 uchaf Netflix. Ac am reswm da.  

P'un a ydych chi'n denant neu'n gweithio yn y sector tai ai peidio, oni bai eich bod chi wedi bod yn byw o dan graig, byddech chi wedi clywed am Grenfell. Y bloc tŵr cladin a welsom yn llosgi ar y newyddion yn 2017. Roedd ei 72 o ddioddefwyr yn cynnwys pobl hŷn, plant, pobl anabl a phobl o liw. Yr enwadur cyffredin? Roedden nhw i gyd yn denantiaid tai cymdeithasol.  

Ar ôl 7 mlynedd o ymchwiliad araf yn ei sgil a dal dim arwydd o gyfiawnder, mae rhaglen ddogfen ffrwydrol Netflix, ‘Grenfell: Uncovered’ wedi’i dwyn yn ôl i flaen y gad o ran trafodaeth gyhoeddus. Mae’r rhaglen ddogfen emosiynol, dwy awr o hyd hon yn cynnig darlun cynhwysfawr o’r cyd-destun, sut brofiad oedd hi i’r rhai oedd yno a’r sgil-effeithiau. Mae’n cynnwys tystiolaethau gan ddiffoddwyr tân a beryglodd eu bywydau i geisio achub y rhai yn y tân, newyddiadurwyr a thenantiaid a oroesodd a’u hanwyliaid. 

Mae hyd yn oed y Prif Weinidog ar y pryd, Theresa May, yn gwneud ymddangosiad difrifol, gan fynegi ei gofid ei bod wedi “gwneud y peth anghywir” wrth fethu â gwneud ymddangosiad cyhoeddus ar adeg y digwyddiad, a gafodd ei feirniadu’n hallt.  

Wrth wylio'r rhaglen ddogfen gyda fy nheulu, doedd dim llygad sych yn y tŷ.  

Roedd gwrando ar gyfweliadau erchyll y rhai a oroesodd, gan gynnwys Marcio Gomes; tad a geisiodd achub ei ddwy ferch ifanc, Megan a Luana a'i wraig feichiog, Andreia, yn arbennig o drawiadol. Fe wnes i grynu wrth i Luana, dim ond merch yn ei harddegau ar y pryd, ddisgrifio, trwy ddagrau, orfod camu dros “gymaint o gyrff” wrth ddianc a chael ei gorfodi i adael y ci teulu yr oedd yn ei gario i farw ar ôl. Llewygodd yn fuan wedyn. Gorfodwyd Omar, dyn ifanc a achubwyd gan ddiffoddwyr tân, i wylio o'r llawr wrth i'w frawd farw y tu mewn. Roedd Ray, un o hoelion wyth y gymuned, yn ŵr bonheddig oedrannus a fu farw yn cysuro’r merched a’r plant a oedd wedi ceisio lloches yn ei ystafell. Roedd Jessica, 12 oed, na ellid dod o hyd iddi a bu farw ar y llawr uchaf. Zainab, a oedd ar y ffôn â diffoddwr tân wrth i'w mab, Jeremiah, 2 oed, farw yn ei breichiau, dim ond iddi hi farw yn fuan wedyn. Mae'r diffoddwyr tân, a wnaeth bopeth o fewn eu gallu ar y pryd, yn dilyn y canllawiau a'r hyfforddiant a roddwyd iddynt gan uwch swyddogion, yn dal i gael eu poeni gan fethiannau'r digwyddiad. Mae euogrwydd y goroeswr yn amlwg yn plagio'r rhai a oroesodd. Mae'r galar poenus dros y rhai na wnaeth yn amlwg yn eu hwynebau.  

Yn ogystal, mae'n datgelu agweddau ar y pryd gan wahanol ffigurau gwleidyddol a chontractwyr. Sylw arbennig o frawychus gan Brian Martin, a oedd yn gyfrifol am ganllawiau swyddogol, pan gafodd ei rybuddio am risg tân posibl, oedd “Dangoswch y cyrff i mi”. Roedd yr ysgrifen ar y wal. Roedd y rhai mewn grym yn gwybod hynny. Roedd tenantiaid yn gwybod hynny. Roedd Grŵp Gweithredu Grenfell, grŵp dan arweiniad tenantiaid, hyd yn oed wedi ysgrifennu blog yn mynegi eu pryderon difrifol ynghylch y cladin ychydig fisoedd ynghynt, a gafodd ei rwystro wedyn gan y cyngor. Eto i gyd, yn y pen draw, roeddent yn ddiymadferth a chawsant eu tawelu i'w atal rhag digwydd. Ni chaiff materion fel hiliaeth, dosbarthiaeth ac anabledd eu hanwybyddu yn y ddogfen hon, ond cânt eu dwyn i'r amlwg, yn enwedig wrth i denantiaid ddisgrifio sut y cafodd yr adeilad ei ystyried yn ddolur llygad i'w gymdogion cyfoethocach, a dyna pam y galwyd am gladin. 

Ond yn bennaf oll, es i'n flin. Blin y gellid bod wedi gallu atal hyn yn y lle cyntaf. Blin nad oedd bywydau tenantiaid tai cymdeithasol yn cael eu gweld fel rhai gwerth yr hyn a fyddai wedi gweithio allan ar gost o £40 y fflat am gladin mwy diogel, llai fflamadwy - £5000 am y bloc tŵr cyfan. Yn gandryll ynghylch anghyfiawnder difrifol y bobl hyn a anwybyddwyd ac a ddioddefodd yn ddiymadferth system ddosbarth ddidrugaredd Prydain. 

Mae'r rhaglen ddogfen yn llwyddo i dynnu sylw at ba mor osgoiadwy oedd y digwyddiad erchyll hwn. Sut anwybyddwyd lleisiau pryder tenantiaid, ynghyd â chwant contractwyr preifat â'r ymgyrch ar y pryd i ddadreoleiddio safonau diogelwch adeiladau, a oedd yn ffafrio elw economaidd dros fywydau dynol. Sut roedd y cwmnïau a oedd yn gyfrifol am gyflenwi'r inswleiddio a'r cladin ar gyfer yr adeilad; Arconic, Celotex a Kingspan wedi cofnodi nifer o danau mewn strwythurau tebyg yn fyd-eang ond eto'n parhau i gynhyrchu a gwerthu'r deunydd angheuol. Y canllawiau diogelwch tân "Aros yn yr un lle" a oedd ar waith ar gyfer tanau blociau tŵr oherwydd diffyg dealltwriaeth ynghylch cladin a hyfforddiant effeithlon.  

Yng Nghymru, bydd gennym Fil Diogelwch Adeiladau newydd yn fuan, sy'n anelu at osgoi ailadrodd digwyddiad mor erchyll byth eto. Nid yw ailadrodd trychineb arall yn rhywbeth y mae unrhyw landlord, cyngor na thenant ei eisiau, gadewch inni fod yn glir.  

Roeddwn i'n 17 oed ac yn dechrau cyfnod hir o haf ar ôl arholiadau, pan ddangosodd y newyddion dân yn difrodi bloc tŵr, yn debyg i'r rhai roeddwn i wedi'u gweld o gwmpas fy ninas. Unwaith i'r sioc a'r arswyd cychwynnol fynd heibio, cefais y fraint o allu diffodd y teledu a dychwelyd i ba bynnag weithgaredd cyffredin yn fy arddegau roeddwn i'n ei wneud y diwrnod hwnnw yn fy nghymdogaeth wen, dosbarth canol a maestrefol. Parhaodd y newyddion i gynhyrchu straeon eraill. Roeddwn i'n gwybod ei fod yn teimlo'n frawychus o deimladwy, ond eto'n anwybodus o fyrhoedlog ar y pryd. Nawr, yn 25 oed ac yn gweithio yn y sector Tai Cymdeithasol fy hun, nid yw'r dioddefwyr wedi derbyn cyfiawnder eto. 

Mae ‘Grenfell: Uncovered’ yn atgoffa rhywun yn llym, saith mlynedd yn ddiweddarach, mai pobl oedd y rhain. Pobl â breuddwydion, gobeithion, teuluoedd a dyheadau. I'r rhai sydd wedi goroesi, ni fydd eu bywydau byth yr un peth eto. Os ydych chi'n mynd i wylio unrhyw beth yr wythnos hon, rwy'n eich annog i wylio'r rhaglen ddogfen hon. Ac er na ddylai gymryd rhaglen ddogfen Netflix i'n hatgoffa o'r 72 o bobl y cafodd eu lladd mewn tân erchyll, mae wedi ailgychwyn deialog gyhoeddus ynghylch hawliau tenantiaid. Un lle mae'n rhaid i ni ddysgu oddi wrtho a pharhau, i'r meirw ac i'r byw. Nid yw tân yn gwahaniaethu. Ond mae dosbarthiaeth a rhagfarn yn gwneud hynny. A rhaid i ni ei ddiffodd a'i ymladd lle a phryd bynnag y gallwn. Gyda'n gilydd.